Skip to main content

Web Content Display Web Content Display

Wiadomości

Breadcrumb Breadcrumb

Web Content Display Web Content Display

Zmiany klimatu a upadek cywilizacji. Wyniki badań polskich naukowców publikuje PNAS

Zmiany klimatu a upadek cywilizacji. Wyniki badań polskich naukowców publikuje PNAS

Globalne ocieplenie sprzyja zainteresowaniu zmianami klimatu w przeszłości. Popularne stają się twierdzenia, że upadek wielu spośród dawnych cywilizacji i państw można wytłumaczyć katastrofami naturalnymi. Wedle nowych hipotez, nawet upadek Cesarstwa Rzymskiego należałoby tłumaczyć nie siłą barbarzyńskich najeźdźców, ale przede wszystkim nagłym ochłodzeniem klimatu.

Badania prowadzone przez polskich historyków - dr. Adama Izdebskiego z Zakładu Historii Bizancjum Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego i dr. Piotra Guzowskiego z Instytutu Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku, wskazują, że jest to błędne uproszczenie. Utrudnia ono zrozumienie, jak naprawdę wpływały na siebie przyroda i społeczeństwo w dawnych czasach.

Podsumowanie ich wieloletnich badań publikuje właśnie jedno z najbardziej prestiżowych czasopism naukowych - "Proceedings of the National Academy of Science of the United States" (PNAS). W opublikowanym artykule, którego współautorami są polscy i zagraniczni naukowcy, przedstawione zostały cztery przykłady zaczerpnięte z historii Europy i Ameryki. Służą one do pokazania, jakie problemy wiążą się z nieuprawnionym przypisywaniem roli klimatu w upadku państw i społeczeństw. Dwa z czterech prezentowanych na łamach czasopisma przykładów przedstawiają badania wspomnianych polskich historyków.

Jedno z badań dotyczy świata śródziemnomorskiego z czasów końca starożytności. Polscy naukowcy dowodzą, że w czasach upadku rzymskiego świata niektóre jego obszary w szczególny sposób zyskiwały na znaczeniu. Były to zwłaszcza Sycylia - spichlerz papieży i Bizancjum, oraz położone w głębi lądu tereny dzisiejszej południowej Syrii i Jordanii, zaopatrujące w pożywienie stolicę nowego arabskiego imperium - Damaszek. W czasie gdy rozpadało się Cesarstwo Rzymskie, mieszkańcy tych regionów potrafili wykorzystać wzrost ilości opadów. Deszcze są oczywiście kluczowe dla uprawy zbóż. Ich większa ilość pozwoliła poszerzyć obszar upraw poza granice terenu, na którym dotychczas to było możliwe. Sprawiło to jednak, że gospodarka tych regionów nie była w stanie poradzić sobie z ponowną zmianą klimatu - w VIII wieku n.e. opady zmniejszyły się i oba regiony straciły swoje polityczne i gospodarcze znaczenie.

Drugi z przykładów opracowanych przez polskich historyków dotyczy Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Od końca XVI wieku gospodarka polsko-litewskiego państwa doświadczała skutków tzw. małej epoki lodowcowej. Ten okres w historii klimatu charakteryzował się dużą zmiennością pogody, a zwłaszcza wyjątkowo zimnymi przednówkami. W ciągu ostatnich lat ukazało się wiele prac, które próbują wytłumaczyć niemal każdy kryzys polityczny bądź gospodarczy XVII wieku, w tym także problemy, które spotkały Polskę, nieprzyjaznym klimatem. Badania dr. Izdebskiego i dr. Guzowskiego pokazują, że jest to błąd. Nie ma żadnych dowodów na to, żeby nastanie małej epoki lodowcowej sprowadziło na Polskę katastrofę gospodarczą. Wręcz odwrotnie - w pierwszej połowie XVII wieku produkcja zbóż i liczba ludności nadal wzrastała, tak samo jak w tzw. "złotym wieku" Rzeczpospolitej, który przypadł stulecie wcześniej. Dopiero potop szwedzki i wojna polsko-rosyjska pod koniec lat 50. XVII wieku przynoszą zniszczenia, które sprawiają, że polska gospodarka i społeczeństwo tracą swoją odporność na "niepogodę".

 

Wykres powyżej prezentuje zestawienie wahań temperatur wiosennych i najważniejszych wskaźników gospodarczych dla Polski nowożytnej. Od góry przedstawione zostały:
(1) Odchylenia temperatur maja i czerwca od współczesnej średniej w Polsce południowo-wschodniej (Büntgen et al., PNAS 2013);
(2) Polski eksport zboża z Gdańska (w łasztach, 1 łaszt=2.2 tony) (Biernat, Wwa 1962; Bogucka, Wrocław 1970; Samsonowicz, SHO 1974);
(3) Liczba ludności trzech głównych regionów Polski (Bérélowitch, Gieysztor, Paryż 1997).
Polska wersja wykresu ze streszczanego artykułu, Haldon et al., PNAS 2018.

Zrozumienie tych zjawisk nie byłoby możliwe bez współpracy historyków z przyrodnikami. Metody badań przyrodniczych pozwalają odtworzyć wahania klimatu w przeszłości oraz zmiany w krajobrazie, które wzbogacają wiedzę historyków o dawnym rolnictwie. Jak podkreślają polscy naukowcy, współpraca i zasypanie podziału między podejściem humanistycznym i ścisłym jest konieczne przy prowadzeniu badań nad wzajemnym oddziaływaniem klimatu, środowiska i społeczeństwa. Okazuje się, że różne sposoby badania tego samego problemu, gdy prowadzone są łącznie, przynoszą zupełnie nowe odkrycia.

Badania takie od kilku lat prowadzone są na wydziałach historycznych w Krakowie i Białymstoku. Poza badaniem roli zmian klimatu w historii Rzymu i Bizancjum, zespół historyków i przyrodników z UJ zajmuje się również historią Krakowa. Naukowcy starają się sprawdzić, czy obecny kryzys ekologiczny Krakowa jest zjawiskiem nowym, czy też ma długą tradycję, sięgającą nawet czasów staropolskich. (O tym, czym zajmuje się biohistoria dr Adam Izdebski pisał już wcześniej na stronie nauka.uj.edu.pl).

Zespół z Białegostoku kieruje natomiast dużym projektem dotyczącym historii przyrodniczo-gospodarczej Polski północnej. Łączy on w sobie tradycyjne badania historyczne prowadzone w kościelnych archiwach Pelplina i Gniezna z odwiertami w torfowiskach Wielkopolski i Pomorza, które realizuje zespół przyrodników z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Warty podkreślenia jest fakt, że badania historyków, które publikuje amerykańskie czasopismo przyrodnicze PNAS finansowane są w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

tekst: dr Adam Izdebski i dr Piotr Guzowski

Download files
pdf
"History meets palaeoscience: Consilience and collaboration in studying past societal responses to environmental change"
Recommended
Dr Renata Mężyk-Kopeć z WBBB UJ laureatką konkursu NCN Weave-UNISONO

Dr Renata Mężyk-Kopeć z WBBB UJ laureatką konkursu NCN Weave-UNISONO

Sukcesy studentów SKN Terapii Celowanej i Układów Supramolekularnych UJ CM

Sukcesy studentów SKN Terapii Celowanej i Układów Supramolekularnych UJ CM

Naukowcy sprawdzą, jak studenci łączą edukację ze sprawowaniem opieki nad osobami starszymi

Naukowcy sprawdzą, jak studenci łączą edukację ze sprawowaniem opieki nad osobami starszymi

Student UJ CM współautorem projektu nagrodzonego w konkursie "<span lang='en'>Direction: Space</span>"

Student UJ CM współautorem projektu nagrodzonego w konkursie "Direction: Space"