Przejdź do głównej treści

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

Kalendarz

Nawigacja okruszkowa Nawigacja okruszkowa

Widok zawartości stron Widok zawartości stron

luty 2021

20210215
Poprzedni tydzień
Następny tydzień

Obiekt miesiąca: kwadrant, kwintant i oktant

Data: 15.02.2021 - 28.02.2021
Miejsce: Muzeum UJ, ul. Jagiellońska 15
Obiekt miesiąca:  kwadrant, kwintant i oktant

Od 15 lutego można ponownie zwiedzać ekspozycję w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Collegium Maius, gdzie w ramach akcji "Obiekt miesiąca" obejrzeć można kwadrant, kwintant i oktant, czyli trzy typy instrumentów naukowych służących do pomiaru kątów.

Ich nazwy wynikają z ich konstrukcji - każdy z nich posiada łuk ze skalą pomiarową ograniczony dwoma ramionami, będąc przez to odpowiednio czwartą, piątą oraz ósmą częścią koła pomiarowego.

Najstarszy opis konstrukcji oraz sposobu użycia kwadrantu pochodzi z Almagestu Klaudiusza Ptolemeusza z 150 r., gdzie autor opisuje instrument jako uproszczoną wersję astrolabium. Kwadranty używane były głównie do pomiarów astronomicznych, pozwalając na wyznaczanie wysokości ciał niebieskich nad horyzontem. Występował w wielu wariantach – od najprostszych, poręcznych i lekkich rozwiązań składających się z dwu ramion, łuku ze skalą oraz przezierników do obserwacji, przez olbrzymie kwadranty montowane na murach lub wręcz kute w skale, aż po wyposażone w lunetki precyzyjne urządzenia astronomiczne.

Wynalezienie oktantu przypada na I poł. XVIII wieku. Choć najstarszy opis działania instrumentu pochodzący z 1699 r. przypisuje się Izaakowi Newtonowi, to pierwsze udane konstrukcje pochodzą z lat 1730. i zostały wykonane równocześnie przez Johna Hadleya w Anglii oraz Thomasa Godfreya w Filadelfii. Instrument wykorzystuje układ luster, które kierują obserwowany obiekt w pole widzenia obserwatora umożliwiając porównanie jego pozycji z jednocześnie obserwowaną pozycją horyzontu. Oktanty dzięki temu rozwiązaniu umożliwiały, podobnie jak kwadranty, pomiar kąta w zakresie od 0 do 90 stopni, jednak posiadały bardziej kompaktową konstrukcję.

Kwintant wykorzystuje najlepsze rozwiązania opracowane w powyższych przyrządach. Wyposażony jest w łuk pomiarowy dłuższy od oktantu. Znajduje to zastosowanie w astronomii, umożliwiając znalezienie na niebie odległości dwu obiektów maksymalnie od siebie oddalonych o 144 stopnie.

Początkowo opisywane instrumenty wykorzystywane były głównie w astronomii. Służyły do oznaczania pozycji ciał niebieskich, co przekładało się na pomiar czasu i przewidywanie zjawisk takich jak wschody i zachody Słońca oraz gwiazd. Oktanty, a później sekstanty, znalazły szerokie zastosowanie w nawigacji morskiej.

Kwadranty i kwintatny astronomiczne zostały ostatecznie wyparte w XIX w. przez instrumenty przejściowe, które wyposażone były w teleskopy oraz pełne koła pomiarowe. Z kolei oktanty oraz bardziej od nich znane sekstanty, były używane na statkach jeszcze długo dłużej, aż do powszechnego zastosowania nawigacji satelitarnej GPS.

Kwadrant, kwintant oraz oktant prezentowane w Librarii Collegium Maius przekazane zostały do Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego z Obserwatorium Astronomicznego UJ. Najstarszy z nich - kwadrant angielski wykonany w latach 70. XVIII w. przez Jessego Ramsdena w Londynie, trafił do krakowskiego obserwatorium jako dar od Stanisława Augusta Poniatowskiego. Kwintant, wykonany w Monachium w zakładzie Josepha Utzschneidera wg projektu Josepha Liebherra zakupiono w 1820 roku na polecenie ówczesnego dyrektora Józefa Łęskiego. Oktant wykonany w angielskim Exeter trafił do obserwatorium w połowie XIX w.

Odwiedzając Muzeum warto zwrócić również uwagę na kwadrant Mikołaja Kopernika stojący w Librarii oraz na kolekcję astrolabiów, od których prezentowane instrumenty się wywodzą.

Oktant 

Alexander, Exeter, ok. 1830 

Przenośny instrument pomiarowy, ze skalą naniesioną na łuk będący ósmą częścią okręgu, umożliwiający pomiar kąta w zakresie od  0o do 105o. Dokładność przyrządu ograniczona była brakiem statywu oraz zastosowaniem przezierników zamiast bardziej precyzyjnych lunetek obserwacyjnych. Taka konstrukcja skracała jednak znacznie czas potrzebny do wykonania pomiaru.

 

Kwadrant astronomiczny

Jesse Ramsden, Londyn, lata 1770.

Instrument astronomiczny do pomiaru odległości kątowej pomiędzy dwoma ciałami niebieskimi. Skala pomiarowa, na której obczytywano pozycje lunetek obserwacyjnych, została naniesiona na łuku będącym przedłużoną ćwiartką okręgu i pozwalała na wyznaczenie kąta w zakresie od 0 do 105 stopni. Dar króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla nowo powstającego obserwatorium astronomicznego w Krakowie. Przez Jana Śniadeckiego, założyciela oraz pierwszego dyrektora obserwatorium, nazywany „kwadrantem angielskim”.

 

Kwintant astronomiczny

Joseph von Utzschneider, Joseph Liebherr, Monachium, 1820 r.

Instrument w zasadzie zbliżony do sekstantu z wydłużoną skalą pomiarową, co umożliwiało pomiar kąta w zakresie od 0o do 170o. Pomiaru, podobnie jak w sekstancie, dokonywano poprzez odczytanie pozycji ramienia na skali kątowej, uprzednio ustawiając instrument w kierunku obserwowanych obiektów. Jeden z obiektów obserwowany był bezpośrednio przez lunetkę, obraz drugiego kierowany był w pole widzenia przez układ dwu luster.

Widok zawartości stron Widok zawartości stron