Zapraszamy do lektury drugiej części cyklu popularyzatorskiego, który ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie trudnego, a niejednokrotnie fascynującego, języka akademickiego.
Zrozumienie wielu powszechnie używanych na uniwersytecie terminów, zarówno współczesnych jak i historycznych, często sprawia problemy i to nie tylko wśród ogółu społeczeństwa, ale nawet wewnątrz samej społeczności akademickiej. Cykl popularyzatorski pt. „Alfabet uniwersytecki" ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie „sekretnego" języka akademickiego, w możliwie przystępny sposób wyjaśniając znaczenie wybranych terminów, a także – o ile to możliwe - ich historyczne pochodzenie, niejednokrotnie sięgające pradawnych korzeni europejskich uniwersytetów.
Zapraszamy na drugą część cyklu, poświęconą wyrazom na literę B.
Bakalaureat – patrz: bakałarz
Bakałarz (z łac. baccalarius, później baccalaureatus) – osoba posiadająca bakalaureat, pierwszy, najniższy stopień akademicki na dawnym uniwersytecie. Termin baccalarius pojawił się we wczesnym średniowieczu i określano nim wówczas m.in. sługę, giermka, lub osobę piastującą niższe stanowisko kościelne. W XIII wieku zaczęto go powszechnie stosować w kontekście uniwersyteckim. Późniejszą wersję tego słowa, baccalaureatus wywodzono w XVI w. od bacca laurea – z łaciny „jagoda wawrzynu" - rośliny będącej symbolem szczególnego honoru i wyróżnienia. Jednak pierwotne znaczenie wyrazu pozostaje niepewne.
Na dawnym uniwersytecie krakowskim pierwszym stopniem akademickim był bakalaureat sztuk wyzwolonych. Można go było uzyskać w wyniku egzaminu, zdawanego po przynajmniej jednym semestrze studiów. Na „wyższych" wydziałach – teologii, prawa i medycyny - trzeba było w tym celu studiować dłużej - zwykle dwa lub trzy lata, nie licząc wcześniejszych studiów na wydziale sztuk wyzwolonych. Bakałarze pełnili funkcje nauczycieli akademickich niższej rangi – do ich obowiązków należało m.in. komentowanie wybranych ksiąg oraz prowadzenie dysput. Wyższe stopnie bakalarskie – bakałarza-licencjata, czy – w przypadku teologii – bakałarza-sentencjariusza uprawniały już do wygłaszania wykładów, przynajmniej w określonym zakresie. W szkolnictwie wyższym stopień bakałarza funkcjonował do reformy Kołłątaja w XVIII w.
Poza uniwersytetem stopień bakałarza dawał możliwość sprawowania różnych funkcji w niższym szkolnictwie i w administracji. Dlatego mianem tym określano potocznie – jeszcze na początku XX w. - nauczyciela niższego stopnia.
Bean (z łac. beanus) – termin o niejasnej etymologii, którym na dawnym uniwersytecie określano rozpoczynającego naukę żaka. Miano to miało charakter pejoratywny i było kojarzone z brakiem wykształcenia, nieuctwem i nieokrzesaniem. Oczyszczeniu nowych studentów z tych negatywnych cech miał służyć zwyczaj otrzęsin, w trakcie którego starsi koledzy poddawali ich rozmaitym nieprzyjemnym praktykom i zmuszali do wykupienia się, zwykle poprzez ufundowanie stosownego poczęstunku. Władze wielu uczelni, w tym uniwersytetu w Krakowie starały się, z różnym skutkiem, ograniczyć lub ukrócić ten obyczaj, który niejednokrotnie był okazją do różnych wybryków. Nazwanie beanem uczonego stanowiło poważną obrazę, która mogła być karana sądownie.
Bedel – dawniej: woźny uniwersytecki, patrz: pedel
Biret (z średniowiecznej łaciny birretum – czapeczka) nakrycie głowy stanowiące od średniowiecza część obowiązkowego stroju uczonych na dawnym uniwersytecie. Kształt biretu różnił się w zależności od posiadanego stopnia akademickiego i wydziału, np. bakałarze uniwersytetu krakowskiego nosili birety kwadratowe, a magistrzy okrągłe. Obecnie czterorożne birety, jako część odświętnego stroju akademickiego, noszone są trakcie uroczystości akademickich, takich jak promocje doktorskie i habilitacyjne, inauguracja nowego roku akademickiego i inne ceremonie uniwersyteckie. Rektor i prorektorzy noszą birety barwy czerwonej, pracownicy naukowi wydziałów – czarnej, natomiast pedle – zielonej. Ponadto część dziekanów nosi birety w kolorze tóg swojego wydziału.
Poza kontekstem akademickim, birety są obecnie częścią stroju m.in. sędziów, adwokatów, prokuratorów oraz księży katolickich.
Na zdjęciu: rektor UJ prof. Wojciech Nowak w tradycyjnym birecie, fot. Anna Wojnar
Bursa (łac. sakiewka) – budowla i jednocześnie instytucja o charakterze internatu, w której dawniej zamieszkiwali żacy oraz bakałarze. Nazwa, oznaczająca sakiewkę lub kasę, pochodzi najprawdopodobniej od 
opłaty, którą uiszczali mieszkańcy burs. Najstarsza krakowska bursa, Bursa Ubogich, czy też Isnera, powstała w 1409 r. Od II poł. XV w. zakwaterowanie w bursach było dla wyżej wymienionych grup w Krakowie obowiązkowe, zaś przyjmowanie scholarów na stancję przez mieszczan – zabronione (choć istniały od tych reguł wyjątki). Bursy posiadały kwatery mieszkalne, kuchnie, jadalnie, a także biblioteki. Kierowali nimi wyznaczeni w tym celu seniorzy, którzy dbali o dyscyplinę i wraz z pomocnikami – konsyliarzami rozstrzygali drobne wewnętrzne spory. Z kolei za sprawy ekonomiczne odpowiedzialni byli prowizorowie.
Obecnie nazwę burs noszą niektóre hotele akademickie, np. Bursa im. S. Pigonia, Bursa Jagiellońska.
Na zdjęciu: kopia tablicy erekcyjnej Bursy Jerozolimskiej z 1453 r., fot. Mariusz Kopiejka
Pierwsza część cyklu, poświęcona wyrazom na literę A dostępna jest tutaj.
Źródła:
Glogger, Z. Encyklopedja staropolska ilustrowana, Tom I, Warszawa: P. Laskauer i W. Babicki, 1900.
Kopaliński, W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. pierwsze wydanie w Internecie. Warszawa: De Agostini Polska. http://www.slownik-online.pl/.
Sondel, J. Słownik Historii i Tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas, 2012
Stopka, K., Banach K. A., Dybiec, J. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000
Szymczak, M. (red.) Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995
