Aktorka Zofia Batycka z Adamem Brodziszem w przedwojennym filmie "Dziesięciu z Pawiaka". Źródło: NAC (Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Zdaniem dr hab. Małgorzata Radkiewicz z Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierującej projektem badawczym Pionierki z kamerą, kobiety już sto lat temu uczyły się sztuki filmowej, były recenzentkami, menedżerkami kin i oczywiście aktorkami. Miały spory udział w samych początkach polskiej kinematografii, o czym przekonują nas odkrywane obecnie archiwalia.

Projekt, prowadzony w Instytucie Sztuk Audiowizualnych UJ, ma na celu zbadanie udziału kobiet w rozwoju fotografii oraz kina na obszarze Galicji, w szczególności w Krakowie. Datami granicznymi badań są, z jednej strony rok 1896 (pierwszy pokaz filmowy w Krakowie), z drugiej marzec 1945 roku (otwarcie szkoły filmowej w stolicy Małopolski, tzw. Prafilmówki).

Punktem wyjścia projektu był okres narodzin kina we Lwowie i Krakowie, gdzie pierwsze kinematografy pojawiły się już rok po ich wynalezieniu przez braci Lumière w 1895 roku. Na początku XX wieku na Politechnice we Lwowie istniał ośrodek eksperymentatorski, zajmujący się kinem. Wśród uczestników lwowskich kursów oraz członków pracowni były też kobiety, jak fotografka Janina Mierzecka.

W owych czasach, gdy dopiero rozpoczynał się proces emancypacji, kobiety były wykluczone z wielu sfer aktywności zawodowej i edukacji na szczeblu wyższym. Mimo to, szybko oswoiły nowe technologie, jak fotografia i kino, widząc w nich szansę na wyjście z domowych pieleszy i własną działalność twórczą oraz zawodową.

- Ponad sto lat temu, w epoce wiktoriańskiego purytanizmu, kobietom nie wypadało samotnie spacerować ulicami ani otwarcie przyglądać się ludziom. Aparat fotograficzny w rękach stwarzał do tego pretekst i stanowił usprawiedliwienie niekonwencjonalnego zachowania. Dlatego kampanie reklamowe Kodaka z przełomu XIX i XX wieku skierowane były głównie do kobiet, potencjalnych użytkowniczek i amatorek wynalazku - przekonuje dr hab. Małgorzata Radkiewicz.

O aktywności płci pięknej w dziedzinie kinematografii świadczy też to, że w okresie międzywojennym liczne teksty publicystyczne o X muzie oraz recenzje wyszły spod piór kobiet. Często, jak ówczesna krytyczka sztuki Stefania Zahorska czy Zofia Lissa, publikowały one także w czasopismach filmowych popierających kino ambitne artystyczne.

W dwudziestoleciu międzywojennym kariera filmowa otwarta była dla aktorek z krakowskich teatrów. Choć o gwiazdach kina wiemy sporo, to niektóre z nich popadły dziś w zapomnienie, jak aktorka Zofia Batycka, Miss Polonia i wicemiss Europy z 1930 r., ówczesna "celebrytka", hołubiona na łamach Ilustrowanego Kuriera Codziennego.

Kobiety, oprócz bycia aktorkami, recenzentkami czy "studentkami" filmowymi, wcielały się także w mniej oczekiwane role. Podczas I wojny światowej, gdy mężczyźni walczyli na froncie, żony zastępowały ich z powodzeniem w roli menedżerek prowadzących kina. Inne otrzymywały sale kinowe w spadku, kontynuując i rozwijając rodzinne interesy, jak lwowianka Zofia Opiołowa, która w kinie Apollo zaczęła nawet wydawać gazetkę informacyjną.

W trakcie zaplanowanych na kolejne trzy lata badań zespół z Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ chce dotrzeć do licznych zasobów fotograficznych i filmowych. Wśród nich także do tych znajdujących się za granicą, m.in. w muzealnych zbiorach we Lwowie, na tamtejszej politechnice oraz w wiedeńskich archiwach.

Projekt ma charakter integracyjny i interdyscyplinarny. W jego ramach przewidziano także cykl spotkań otwartych dla publiczności. Spotkania współorganizują Instytut Sztuk Audiowizualnych UJ i krakowskie Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego.

Więcej o projekcie można dowiedzieć się w Projektorze Jagiellońskim oraz na stronie internetowej projektu.

(PAP - Nauka w Polsce)