Na to pytanie próbowało odpowiedzieć siedmioro ekspertów, którzy wzięli udział w debacie zorganizowanej przez Instytut Nauk o Środowisku UJ. Spotkanie odbyło się 15 kwietnia w auli Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UJ.
Temat debaty - "Przyroda, większa niż Puszcza Białowieska" - skłaniał do bardzo szerokiej i wieloaspektowej dyskusji, w której głos zabrali specjaliści zajmujący się naukowymi, społecznymi i prawnymi zagadnieniami ochrony przyrody w Polsce: prof. January Weiner (UJ), prof. Jerzy Szwagrzyk (UR), prof. Małgorzata Grodzińska-Jurczak (UJ), prof. Henryk Okarma (UJ), dr hab. Nuria Selva Fernandez (IOP PAN), dr Adam Siwek (UNESCO) oraz dziennikarz i popularyzator zagadnień przyrody Adam Wajrak. Rozmowę moderował dr Szymon Drobniak.
Problem ochrony przyrody, na co dzień raczej spychany na margines debaty publicznej, przebija się do jej głównego nurtu tylko w chwilach dramatycznych, takich jak obrona Doliny Rospudy, czy obecnie spór dotyczący planów wycinki w Puszczy Białowieskiej. Ale te wydarzenia to jedynie czubek góry lodowej jeśli chodzi o ochronę przyrody w naszym kraju.
Co to jest ochrona przyrody? Jest to ochrona różnorodności gatunkowej oraz ochrona naturalnych procesów ekologicznych. To nie jest ochrona środowiska ani ekologia - wyjaśniał prof. January Weiner. To co jest ważne, to uzmysłowienie sobie, jakie są motywy ochrony przyrody, co skłania ludzi do podejmowania wysiłków w tym zakresie. Po pierwsze są to motywy utylitarne, czyli korzyści jakie czerpiemy z posiadania naturalnie funkcjonujących ekosystemów. Przynoszą one profity np. kiedy „sprzedajemy" je turystom, wykorzystujemy ich zasoby np. w farmacji. Poprzez dobre funkcjonowanie ekosystemów zapewnione są także właściwe parametry naszego środowiska (tzw. usługi ekosystemowe) - skład atmosfery, sytuacja hydrologiczna etc. Ludźmi kierują także motywy abstrakcyjne, np. ochrona dla celów badawczych. Aby zrozumieć, jak funkcjonuje życie na Ziemi, naukowcy muszą posiadać nienaruszony obiekt tychże badań. Dla wielu przyroda ma wartość autonomiczną (zasługuje na ochronę, bo po prostu istnieje), dostarcza doznań estetycznych, emocjonalnych, które często inspirują naszą kulturę. Ten system wartości można zanegować, można pokazać system alternatywny. Problemem jest zatem konflikt wartości i oczekiwań. Kraje rozwinięte sprzeczne wartości starają się pogodzić poprzez umowę społeczną, która owocuje dobrym prawodawstwem. W Polsce na razie musimy rozstrzygnąć, jaki mamy system wartości, czego jako społeczeństwo chcemy. Nauka może nam podpowiedzieć, jakie będą skutki naszych decyzji.
Koncepcja ochrony przyrody narodziła się 100 lat temu, gdy człowiek zdał sobie sprawę, że zaczął wygrywać z przyrodą, która do tej pory była trudna do pokonania, silniejsza niż ludzka działalność - mówił prof. Jerzy Szwagrzyk. Wtedy wydawało się, że najlepszym sposobem na ochronę przyrody jest ograniczenie ingerencji ludzkiej, pozostawienia pewnych obszarów poza działaniem (rezerwaty). Naukowe podstawy ochrony przyrody od tego czasu zmieniły się. Nastąpiła także ewolucja poglądów, gdy zauważono, że sam fakt wycofania się człowieka nie ratuje pewnych gatunków czy populacji. Okazało się, że ochronę przyrody można realizować także poprzez podjęcia pewnych działań, a nawet mocną w nią ingerencję. Pojawia się pytanie przed czym chronimy przyrodę? Czasami chronimy jedne gatunki przed innymi, chronimy przyrodę przed nią samą. Sytuacja staje się niejednoznaczna, rodzi dyskusje i pytania. Trudno czasami wyznaczyć podział i zdecydować, czy ważniejszy jest naturalny proces toczący się w danym miejscu, czy konkretny gatunek lub zbiorowisko albo liczba gatunków na jednostce powierzchni.
Prof. Henryk Okarma, omawiając system ochrony przyrody w Polsce, zauważył, że budowany był on przez wiele lat, ale jest niespójny, niejasny i czasami sam sobie zaprzecza. Skomplikowanie systemu pojawia się zwłaszcza w płaszczyźnie prawnej. Pilnie potrzebne jest przyjrzenie całej struktury prawnej (ustawa o ochronie przyrody, ustawa tzw. kompetencyjna o udziale społeczeństwa, ustawa o lasach, prawo wodne). Niedobre jest także rozwodnienie kompetencji i odpowiedzialności, które jest skutkiem funkcjonowania mnogości instytucji odpowiedzialnych za ochronę przyrody. Zdaniem prof. Okarmy ochrona przyrody powiodła się tam, gdzie obostrzenia i kryteria ochrony były nakładane centralnie. Nie jest to bowiem działalność demokratyczna.
Każda forma ochrona przyrody jest konfliktogenna - stwierdziła prof. Małgorzata Grodzińska-Jurczak. Szerzej omówiła program Natura 2000, wielkoobszarową formę ochrony przyrody, która zajmuje średnio w każdym z państw UE do 20 % powierzchni kraju. W Polsce ok. 60% gmin ma jakiś obszar chroniony na swoim terenie. Natura 2000 pokrywa grunty zarówno prywatne, jak i publiczne. Kluczem do rozwiązania konfliktów związanych z programem może być zdaniem prof. Grodzińskiej-Jurczak umiejętnie prowadzona partycypacja różnych grup w zarządzaniu zasobami przyrody (niestety powoduje ona wydłużenie procesu decyzyjnego). Potrzebne są także zachęty finansowe i edukacja społeczeństwa.
Zdaniem Adama Wajraka, Natura 2000 jest jedynym działającym systemem ochrony przyrody w Polsce 
, gdyż system krajowy zawiódł. Dziennikarz zauważył, że Polacy identyfikują się z krajem poprzez przyrodę (Puszcza Białowieska, żubry, wilki, bociany). Podkreślił, że mimo dużej gęstości zaludnienia, w Polsce (123 os./km2), dzika przyroda funkcjonuje dość dobrze. Niestety, jego zdaniem, Polacy nie kojarzą bardziej skomplikowanych zależności między człowiekiem a przyrodą, takich jak planowanie przestrzenne czy zmiany klimatyczne.
Dalsza dyskusja z udziałem zgromadzonej publiczności dotyczyła głównie kwestii uczestnictwa społeczności lokalnych w rozwiązywaniu problemów ochrony przyrody, jedynie deklarowanej przez obywateli potrzeby jej ochrony, za którą nie idzie praktyka oraz kwestii korzystania z zasobów przyrodniczych i gospodarowania nimi.
