Collegium Maius i Collegium Novum to niewątpliwie najbardziej rozpoznawalne gmachy kwartału uniwersyteckiego. Pomiędzy nimi, na rogu ulic Gołębiej i Jagiellońskiej, znajduje się Collegium Minus, budynek wielokrotnie przebudowywany i mniej znany wśród krakowian oraz turystów, ale mogący poszczycić się grubo ponad 500-letnią historią. To trzecie najstarsze kolegium uniwersyteckie.

Collegium Minus (CM) powstało w 1449 roku. Był to niewielki, najwyżej jednopiętrowy budynek, do którego główne wejście prowadziło od dzisiejszej ul. Jagiellońskiej. Znajdowały się w nim izba wspólna, lectoria i osiem mieszkań profesorskich. 13 lat później kolegium wraz z wszystkimi zabudowaniami uniwersyteckimi spłonęło w wielkim pożarze południowej części Krakowa. Do ponownej fundacji tego budynku doszło w latach 1475-1476 i osadzono go w nowej siedzibie - Bursie Divitum. Według niektórych źródeł faktycznie miało się to stać już w 1470 roku. Badania archeologiczne dowiodły, że powstało w wyniku zespolenia dwóch starszych gotyckich kamienic. Zasadniczy gmach Collegium Minus jest odzwierciedleniem tradycyjnego układu szerokofrontowej kamienicy krakowskiej z XIV i XV w.

W związku z podnoszeniem się poziomów użytkowych na zewnątrz budynku u schyłku późnego średniowiecza doszło do podpiwniczenia i wtórnego przesklepienia najstarszego murowanego obiektu, co wiązało się z pogłębieniem jego dna i wykonaniem nowych fundamentów pod konstrukcję sklepienia. Z gotyckiego Collegium Minus pochodzi też najstarsze godło Uniwersytetu Jagiellońskiego, zachowane w postaci kamiennej tarczy z wyobrażeniem dwóch skrzyżowanych bereł.

Epoka nowożytna przyniosła nowe zmiany w architekturze Collegium Minus. Tuż przed rokiem 1523 nadbudowano w nim drugie piętro i wzniesiono nowy dach, a w latach 1612-1641 przekształcono ten dach z dwuspadowego na pogrążony oraz wybudowano attykę.

W latach 1733-1759 wzmocniono fundamenty całego budynku i wzniesiono narożne szkarpy. W roku 1765 kolegium odnowił własnym kosztem ks. Antoni Krząnowski, profesor teologii i kanonik kapituły kolegiaty św. Floriana. Zmieniono m.in. układ kondygnacji i wprowadzono trzecie piętro przy zachowaniu dotychczasowej wysokości budynku, a dawna attyka nakryta została daszkiem z gontów.

W latach 1845-1848 dokonano kolejnej gruntownej przebudowy obiektu i w jej wyniku powrócono do dwupiętrowego układu kondygnacji oraz zniesiono zwieńczenie murów w postaci attyki, a dach o pogrążonej konstrukcji połaci zastąpiono czterospadowym. W tak odnowionym gmachu umieszczono Bursę Muzyczną, a na drugim piętrze do 1870 r. znajdowała się Szkoła Sztuk Pięknych i tutaj właśnie pod okiem Wojciecha Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza kształcił swój warsztat malarski Jan Matejko.

Pod koniec XIX wieku Collegium Minus groziła zagłada, gdyż w 1881 roku architekt Feliks Księżarski, popierany przez prof. Karola Estreichera i władze UJ, projektował rozszerzenie budynku Collegium Maius aż do ul. Gołębiej, co oznaczało jego zburzenie. Zapobiegła jednak temu decyzja władz w Wiedniu.

W roku 1910 nadbudowano w Collegium Minus trzecie piętro, a w latach 1921-1927 doszło do odgruzowania i adaptacji starych piwnic pod częścią wschodnią budynku oraz wybudowania wzdłuż całego obwodu budynku kanału odwadniającego. W latach 60-tych XX w. przeprowadzono generalny remont obiektu, w czasie którego doszło do likwidacji trzeciego piętra, a jego miejsce zajęło poddasze, przykryte nową konstrukcją dachu o dość stromych i silnie wystających połaciach. Wówczas też powstało zwieńczenie elewacji tej budowli w postaci pseudogotyckiego fryzu arkadowego. W wyniku tych prac ostatecznie uformowano współczesny kształt budynku.

Obecnie Collegium Minus jest siedzibą Instytutu Archeologii UJ. Pomiędzy tym gmachem a Collegium Maius mieścił się dawniej ogród botaniczny zw. Ogrodem Profesorskim. O niezwykłej historii tego miejsca pisaliśmy tutaj.

Artykuł powstał na podstawie książki Collegium Minus autorstwa dr. Dariusza Niemce i dr. Marcina Starzyńskiego.