Największy na świecie radioteleskop został oficjalnie oddany do użytku podczas specjalnej ceremonii w Holandii, w której brali udział astronomowie z Polski i wielu innych krajów.

Królowa Holandii Beatrix, w sobotę 12 czerwca, dokonała oficjalnej inauguracji instrumentu radioastronomicznego zwanego LOFAR (angielski skrót terminu LOw Frequency ARray , czyli sieć radiowa na niskie częstotliwości). Podczas uroczystości przedstawiciele naukowych konsorcjów z Francji, Niemiec, Holandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii podpisali memorandum, które rozpoczęło ich regularną naukową współpracę z LOFARem. Ten całkowicie elektroniczny radioteleskop nowej generacji został opracowany przez holenderską instytucję astronomiczną ASTRON. Nowy instrument pozwoli astronomom na wspólne użytkowanie sieci anten rozsianych po Europie w odległości tysięcy kilometrów od centralnego zespołu znajdującego się w północno-wschodniej Holandii. Ostatnio, między 7 i 11 czerwca, dodano do sieci 96 anten zainstalowanych w Chilbolton Observatory in Hampshire. W realizacji projektu udział będą miały także polskie instytucje naukowe, w tym Uniwersytet Jagielloński.

Dyrektor Obserwatorium Radiowego ASTRON, Dr René Vermeulen, jest entuzjastycznie nastawiony do możliwości współpracy międzynarodowej. Powiedział: "Ze swoim europejskim wymiarem LOFAR umożliwi szerokiej międzynarodowej społeczności astronomów badanie Wszechświata z niespotykaną dokładnością na najniższych częstotliwościach dostępnych z Ziemi".

LOFAR używa wyrafinowanych technik obliczeniowych i szybkiego łącza internetowego celem połączenia ze sobą sygnałów z wszystkich anten i uzyskania radiowych obrazów nieba z ogromnym bogactwem szczegółów. Ten gigantyczny teleskop pozwoli uczonym badać jak formują się odległe galaktyki, dowiedzieć się, kiedy we wczesnym Wszechświecie powstały pierwsze źródła światła, badać własności wysokoenergetycznych cząstek promieniowania kosmicznego, tworzyć mapy struktur magnetycznych na całym niebie, a także monitorować aktywność Słońca, oraz szerokiej klasy obiektów astronomicznych zmiennych i wykazujycych rozbłyski.

Profesor Rob Fender z University of Southampton jest kierownikiem projektu LOFAR-UK. On też w imieniu brytyjskiego konsorcjum podpisywać Międzynarodowe Memorandum Porozumienia podczas ceremonii inauguracyjnej.

Profesor Fender mówi: "Gdy LOFAR zostanie ukończony, będzie składać się z tysięcy anten rozmieszczonych w stacjach po całej Europie, jedną z nich będzie Chilbolton. Pozostałe stacje na terenie Holandii Francji i Szwecji już zostały wybudowane albo są w trakcie konstrukcji. Sygnały z anten są kombinowane przez superkomputer w Holandii i zapewniają szerokie pole widzenia na niebie. Będziemy używać LOFARa do badania tak wybuchowych i szybkozmiennych obiektów jak czarne dziury, gwiazdy neutronowe i pulsary".

Obecny LOFAR składa się z około 25000 anten tworzących grupy zwane "polami" lub "stacjami". Są one rozmieszczone na dużym obszarze w centrum Holandii, między miejscowościami Exloo i Buinen itd.] obszarze (ok. 400 hektarów) między Exloo i Buinen w Holandii, jak również w holenderskich prowincjach Groningen i Friesland. Stacje LOFAR powstały lub powstają także w innych krajach europejskich.

Polscy astronomowie uczestniczą aktywnie w pracach LOFARa, utworzono w tym celu polskie konsorcjum astronomiczne o nazwie POLFAR. W jego skład wchodzą Uniwersytet Jagielloński w Krakowie jako koordynator, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytet w Zielonej Górze, Uniwersytet Szczecinski, Centrum Badań Kosmicznych PAN, Centrum Astronomiczne im Mikołaja Kopernika PAN, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie oraz Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu. Proponowane przez polskie konsorcjum POLFAR programy badawcze stanowią unikalne laboratorium fizyki plazmy w warunkach nieosiągalnych w ziemskich laboratoriach. Zadania poszczególnych ośrodków w zakresie badań plazmy kosmicznej obejmują:

1. Kraków: Fizyka namagnesowanej plazmy międzygwiazdowej i międzygalaktycznej - badania galaktycznych pól magnetycznych i ich dynamicznego wpływu na rozrzedzoną plazmę.
2. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika planuje badanie wygasania i wznawiania aktywności jąder galaktyk - ważne dla własności plazmy wokół czarnych dziur, podczas gdy Filia CAMK w Toruniu proponuje badania magnetosfer planet olbrzymów w naszym Układzie Słonecznym
3. Zielona Góra: Badania w zakresie fizyki plazmy w otoczeniu gwiazd neutronowych - zachowanie się materii pod wpływem bardzo silnych pól magnetycznych
4. Warszawa: Centrum Badań Kosmicznych (CBK)[przy innych nie podajesz instytucji]: badania w zakresie fizyki plazmy słonecznej i okołoziemskiej systemem LOIS-LOFAR pod kątem zaburzeń plazmy słonecznej i okołoziemskiej.
5. Szczecin: Badania odległych galaktyk aktywnych oraz monitorowanie aktywności typu słonecznego w chłodnych gwiazdach karłowatych. Na planetach takich gwiazd możliwe jest życie biologiczne.
6. Olsztyn: Współpraca z innymi ośrodkami w takich dziedzinach jak chronometraż pulsarów, rozkład wodoru neutralnego we wczesnym Wszechświecie, czy też poszukiwanie emisji radiowej planet pozaziemskich, a także udział w programach komercyjnych: globalnej nawigacji - GNSS i badań lokalnego środowiska - AGRO-FIZ
7. Wrocław: Zespół z Wrocławia zgłosił intencję współpracy z innymi ośrodkami w programach GNSS, badaniach geodynamicznych i projektach AGRO-FIZ

Warunkiem uczestnictwa w projekcie LOFAR jest wybudowanie w danym kraju co najmniej 1 stacji LOFAR (96 anten na niskie częstotliwości i tyleż samo na wysokie). Planowane jest zbudowanie 3 stacji LOFAR w Polsce: w Borówcu koło Poznania, w Łazach koło Bochni i w Bałdach koło Olsztyna. Umożliwi to niezależne obserwacje krajową podsiecią, gdy nie będzie ona przeciążona pracą w sieci ogólnoeuropejskiej. Można będzie przy jej wykorzystaniu prowadzić np. długoczasowe monitorowanie jasności radiowej obiektów punktowych, takich jak pulsary, chłodne karłowate gwiazdy, czy też gwiazdy podwójne rozbłyskowe, na co trudno dostać długie interwały czasu na wielkich radioteleskopach.

Strona projektu: www.lofar.org