"Wyrażamy nasze głębokie zaniepokojenie katastrofą ekologiczną, która wydarzyła się na Odrze, naszej drugiej co do wielkości rzece, ekosystemie o ogromnym znaczeniu gospodarczym i przyrodniczym. Jesteśmy przekonani, że do tego rodzaju katastrofy musiało w końcu dojść" - napisali do władz państwowych przedstawiciele ruchu społecznego "Nauka dla przyrody". Pod dokumentem podpisali się m.in. naukowcy Wydziału Biologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Zdaniem autorów apelu większość realistycznych hipotez dotyczących przyczyn tego wydarzenia, łącznie z aktualnie najbardziej prawdopodobną hipotezą dotyczącą uwikłania w nie zakwitu toksycznych glonów Prumnesium parvum, wiąże je z niekontrolowanym zrzutem do Odry dużej ilości zanieczyszczeń i obniżeniem naturalnych zdolności ekosystemu rzeki do kompensacji antropogenicznych zaburzeń. Jak podkreślili, jeżeli nie nastąpi szybka i zdecydowana zmiana sposobu gospodarowania rzekami w Polsce, przypadki podobne do obserwowanego obserwować będziemy coraz częściej.
"Będzie to skutkiem prowadzonych od lat działań osłabiających stabilność ekosystemów rzecznych oraz ich naturalną zdolność do samooczyszczania i regeneracji, a więc: prac regulacyjnych na rzekach, prostowania ich biegu, budowy stopni wodnych, niszczenia starorzeczy, pogłębiania koryta, a także niekontrolowanego odprowadzania do koryta nadmiernej ilości zanieczyszczeń pochodzenia przemysłowego, bytowego i rolniczego. Ważnym czynnikiem, który zwiększy prawdopodobieństwo wystąpienia katastrof ekologicznych na rzekach, jest wzrost globalnej temperatury (w naszym kraju o około 2.5 °C (GUS, 2020) w porównaniu do okresu przedprzemysłowego) nasilający susze oraz niski stan wody w wodach powierzchniowych" - wskazano w stanowisku.
Naukowcy - biorąc pod uwagę powyższe, a także konieczność realizacji założeń Ramowej Dyrektywy Wodnej oraz postulatów Unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030, w tym założenie renaturyzacji 25 000 km rzek w Unii Europejskiej - apelują do polskiego rządu o podjęcie natychmiastowych działań związanych nie tylko z Odrą, ale i innymi rzekami w Polsce. Proponują m.in. powołanie niezależnej, apolitycznej grupy eksperckiej, składającej się z naukowców, ekspertów i organizacji pozarządowych, która zajęłaby się przygotowaniem planu gospodarowania i renaturyzacji Odry, opracowanie i przyjęcie Krajowego Programu Renaturyzacji Odry w możliwie najkrótszym terminie oraz zaprzestanie wszelkich prac regulacyjnych na rzece zarówno tych obecnie wykonywanych, jak i tych planowanych. Ich zdaniem środki przeznaczone na ten cel powinny być przekierowanie na renaturyzację. Przedstawiciele "Nauki dla przyrody" zaapelowali również o porzucenie planów dalszej regulacji Odry i budowy stopni Lubiąż i Ścinawa. Jak wskazali zbiorniki zaporowe są miejscem powstawania toksycznych zakwitów na rzekach i miejscem, gdzie powodują one najwyższe straty gospodarcze. Opowiedzieli się też za odejściem od planów żeglugowych na Odrze i próbami włączenia jej do sieci międzynarodowych dróg wodnych TEN-T oraz za opracowaniem i wdrożeniem skutecznego i sprawnego systemu kontroli środowiska, monitoringu i zapobiegania katastrofom ekologicznym w polskich rzekach.
"Powyższe działania są naszym zdaniem najpilniejsze i niezwykle potrzebne. Musimy zacząć patrzeć na rzeki jako na złożone ekosystemy oferujące liczne usługi ekosystemowe, nasze dziedzictwo narodowe, a nie wyłącznie jako odbiorniki ścieków i zanieczyszczeń, drogi wodne lub zasób wodny dla rolnictwa i przemysłu. Forsowane plany mające na celu przekształcenie dużych polskich rzek w szlaki transportowe są nie do pogodzenia z ich innymi, ważniejszymi funkcjami środowiskowymi, zwłaszcza że doświadczenia z rzek takich jak Ren pokazują, że transport rzeczny staje się ekonomicznie ryzykowny w świetle niepewności jakie niosą zmiany klimatyczne. Ekosystemy rzeczne mają naturalną zdolność do regeneracji, ale im bardziej dany ekosystem jest przekształcony przez działalność człowieka, tym mniejszą ma zdolność do odnowy. Renaturyzacja rzek to nic innego, jak korygowanie błędów popełnionych w przeszłości i jest ona dzisiaj, w obliczu kryzysu bioróżnorodności i zmian klimatu, naszym patriotycznym obowiązkiem. Bez tych działań nie będzie również możliwe zapobieganie suszy, która w naszym kraju od sześciu lat występuje co roku, stanowiąc coraz poważniejsze zagrożenie choćby dla dostaw wody pitnej dla ludności oraz dla wytwarzania żywności" - napisali naukowcy.
W imieniu ruchu "Nauka dla Przyrody" pod apelem podpisali się: dr. hab. Paulina Kramarz, prof. UJ, dr hab. Zofia Prokop i dr hab. Szymon Drobniak (Wydział Biologii UJ), dr Piotr Bentkowski (Uniwersytet Warszawski, Centrum Badania Ryzyka Systemowego), dr Anna Kujawa (Polskie Towarzystwo Mykologiczne), dr hab. Krzysztof Kujawa (w latach 1987-2020 pracownik Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN), dr hab. Andrzej Mikulski (Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii), dr Alicja Pawelec (Uniwersytet Warszawski, Wydział Biologii) prof. Piotr Skubała (Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk Przyrodniczych).
