Zapraszamy do lektury pierwszej części cyklu popularyzatorskiego, który ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie trudnego, a niejednokrotnie fascynującego, języka akademickiego.
Każda instytucja, branża czy też środowisko posiada charakterystyczne dla siebie słownictwo i terminologię. Wielowiekowa tradycja uniwersytetu oraz rola, jaką przez wieki pełnił w życiu akademickim język łaciński, sprawiły, że słownictwo to jest w tej dziedzinie szczególnie bogate. Z tych samych powodów może się ono jednak okazać dość trudne, szczególnie dziś, gdy znajomość łaciny jest rzadką umiejętnością. Zrozumienie wielu powszechnie używanych na uczelniach terminów, zarówno współczesnych jak i historycznych, często sprawia problemy i to nie tylko wśród ogółu społeczeństwa, ale nawet wewnątrz samej społeczności akademickiej. Niektóre ze słów funkcjonujących w życiu uniwersyteckim nie są w ogóle znane szerszemu gronu osób, inne natomiast bywają często rozumiane w sposób błędny lub jedynie wybiórczy. Cykl popularyzatorski pt. „Alfabet Uniwersytecki" ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie „sekretnego" języka akademickiego, w możliwie przystępny sposób wyjaśniając znaczenie wybranych terminów, a także ich historyczne pochodzenie, niejednokrotnie sięgające pradawnych korzeni europejskich uniwersytetów.
Absolutorium (łac. zwolnienie) to ukończenie studiów wyższych po zdaniu przez studenta wszystkich wymaganych egzaminów i uzyskaniu wszystkich obowiązkowych zaliczeń, ale przed uzyskaniem dyplomu. Osoba, która otrzymuje absolutorium na danej uczelni staje się jej absolwentem. Wyraz absolwent oznacza zatem każdą osobę, która formalnie ukończyła studia, niezależnie od tego, czy obroniła pracę dyplomową, czy też nie.
Terminu absolutorium nie należy mylić z drugim, pozauniwersyteckim, znaczeniem tego wyrazu, który odnosi się do formalnego przyjęcia sprawozdania z działalności organu wykonawczego (np. rządu, czy zarządu) przez organ nadrzędny (np. parlament, czy zgromadzenie członków) i tym samym uznania tego sprawozdania za poprawne.
Akademia – ten posiadający kilka znaczeń wyraz, zakorzeniony w starożytnej grece a potem przejęty przez łacinę, pochodzi od Gaju Akademosa (mitycznego herosa greckiego) – miejsca w pobliżu Aten, w którym Platon założył swoją szkołę filozoficzną, nazwaną Akademią. W nawiązaniu do Akademii Platońskiej, słowem tym określano później rozmaite stowarzyszenia skupiające wybitnych uczonych, a także artystów.
Od XVI wieku, odwołując się do tradycji antycznych, akademiami zaczęto nazywać uniwersytety, w tym uniwersytet w Krakowie, który wcześniej określano mianem Studium Generale. Nazwy Academia Cracoviensis używano do początku XIX wieku, kiedy to najstarsza polska uczelnia oficjalnie przyjęła nazwę Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Współcześnie mianem akademii określa się uczelnie wyższe nie będące uniwersytetami. Nazwę tę noszą również niektóre ogólnokrajowe instytucje naukowe, jak Polska Akademia Nauk czy Polska Akademia Umiejętności.
Alma Mater (łac. matka karmicielka) – wywodzące się z czasów średniowiecza podniosłe określenie uczelni wyższej, zwłaszcza uniwersytetu, jako instytucji dostarczającej pokarm duchowy. Miano Matki Karmicielki nosiły wcześniej starorzymskie boginie, zwłaszcza Ceres i Kybele, utożsamiane z płodnością i urodzajem.
Uniwersytet Jagielloński od dawna nazywano w ten uroczysty sposób. Znalazło to odbicie również w Jego obecnym statucie, gdzie określony jest on mianem Alma Mater Jagellonica.
W związku z problemami z odmianą tej frazy, warto zwrócić uwagę, że dopuszczalne są dwa rozwiązania: traktowanie tego wyrazu jako nieodmiennego oraz, rzadziej, odmiana według fleksji łacińskiej (np. Almae Matris w dopełniaczu).
Obecnie „Alma Mater" to również tytuł czasopisma informującego o bieżących wydarzeniach z życia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Na zdjęciu: Pomnik Alma Mater na kampusie Uniwersytetu Columbia w Nowym Jorku (źródło: Nowhereman86 CC BY 3.0, Wikimedia Commons)
Artes liberales (łac. sztuki wyzwolone) – tym terminem w starożytności oraz w średniowieczu określano dziedziny nauki stanowiące podstawę wykształcenia, a także związane z nimi umiejętności. Łacińskiego słowa ars, czyli sztuka (w liczbie mnogiej artes), używano jako określenia dyscypliny wiedzy. Według rzymskiego myśliciela Seneki, miano wyzwolonych nosiły studia niezarobkowe, godne człowieka wolnego.
Ze starożytnych sztuk wyzwolonych średniowiecze przejęło siedem, dzielących się na trivium: gramatykę, retorykę i dialektykę oraz quadrivium: arytmetykę, geometrię, muzykę i astronomię. Przedmioty trivium, których uczono się w pierwszej kolejności, dotyczyły języka łacińskiego, w tym jego praktycznego wykorzystania, natomiast dyscypliny quadrivium, stanowiące dalszy stopień studiów, postrzegano jako przedmioty powiązane z matematyką. W średniowieczu sztuki wyzwolone służyły w znacznym stopniu przygotowaniu duchowieństwa do pełnienia określonych funkcji w Kościele. Na uniwersytecie średniowiecznym miały one głównie charakter propedeutyczny, czyli stanowiły podstawę, która przygotowywała do studiów z dyscyplin wyższego poziomu: teologii, prawa i medycyny.
Wydział sztuk wyzwolonych stanowił jeden z czterech wydziałów funkcjonujących na Uniwersytecie Jagiellońskim w pierwszych wiekach jego istnienia – obok wydziałów prawa, medycyny i teologii. Przy tym ukończenie studiów ze sztuk wyzwolonych było wymagane do podjęcia nauki na każdym z pozostałych wydziałów.
Obecnie „Artes Liberales" to również tytuł cyklu wykładów otwartych na Uniwersytecie Jagiellońskim, umożliwiających studentom poszerzenie wiedzy o zagadnienia niezwiązane bezpośrednio z ich kierunkiem studiów.
Na ilustracji: XII-wieczna alegoria siedmiu sztuk wyzwolonych
Źródła bibliograficzne:
Cresswell, J. Oxford Dictionary of Word Origins, Oxford: Oxford University Press 2010
Sondel, J. Słownik Historii i Tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas, 2012
Stopka, K., Banach K. A., Dybiec, J. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000
Szymczak, M. (red.) Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995
