Zrozumienie wielu powszechnie używanych na uczelniach terminów, zarówno współczesnych jak i historycznych, często sprawia problemy i to nie tylko wśród ogółu społeczeństwa, ale nawet wewnątrz samej społeczności akademickiej. Cykl popularyzatorski pt. „Alfabet uniwersytecki" ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie „sekretnego" języka akademickiego, w możliwie przystępny sposób wyjaśniając znaczenie wybranych terminów, a także – o ile to możliwe - ich historyczne pochodzenie, niejednokrotnie sięgające pradawnych korzeni europejskich uniwersytetów.
Zapraszamy do lektury trzeciej część cyklu, poświęconej literom C i D
Collegium – patrz: kolegium
Cursor – patrz: kursor
Docent (z łac. docens – nauczający, od docere – uczyć) – na dawnym uniwersytecie miano to miało charakter nieformalny i określano nim zwykle uczonych, którzy uzyskali stopień naukowy na innej uczelni i wykładali nie będąc formalnie zatrudnieni jako profesorowie. Formalizacja stanowiska docenta nastąpiła w XIX w., co było związane z nadaniem uniwersytetom niemieckim prawa udzielania veniam legendi - uprawnienia do nauczania, przyznawanego na podstawie habilitacji. Osoba, która go otrzymywała zostawała tzw. docentem prywatnym, którego wynagrodzenie nie było wypłacane przez uniwersytet, lecz mogło pochodzić głównie z opłat studentów za prowadzone przezeń zajęcia. Wykłady takich uczonych często dotyczyły dziedzin nieobecnych wcześniej na danym wydziale, prowadząc z biegiem czasu do powstania nowych katedr. W Polsce międzywojennej i w czasach PRL-u przepisy dotyczące stopnia lub tytułu docenta kilkakrotnie się zmieniały. Po wydarzeniach marcowych w 1968 r. pojawiła się znaczna liczba docentów mianowanych nie posiadających habilitacji, zwanych potocznie „docentami marcowymi". Tytuł i stanowisko docenta zniesiono w Polsce w 1990 r.
Doktor (z łac. doctor – nauczyciel, mistrz, od docere – uczyć) – stopień naukowy nadawany przez uczelnie wyższe po napisaniu i obronie rozprawy naukowej.
W średniowieczu doktor był podstawowym tytułem profesorskim, początkowo tylko z prawa, później również z teologii i medycyny. Na uniwersytecie w Krakowie doktorem można było zostać po uzyskaniu bakalaureatu i licencjatu z danej dziedziny. Nadanie tytułu doktora, poprzedzone egzaminem doktorskim, miało charakter bardzo uroczysty i wiązało się z poniesieniem przez doktoranta sporych wydatków. Uniwersytet niechętnie przyjmował przy tym w poczet wykładowców osoby, które uzyskały tytuł doktora na innych uczelniach, zwłaszcza włoskich, gdzie uległ on pewnej deprecjacji i uzyskać było go zbyt łatwo.
Zasady dotyczące stopnia doktora znacząco zmieniały się na przestrzeni wieków i różniły w zależności od wydziału. W myśl obecnych przepisów doktorat jest pierwszym stopniem naukowym, a jego podstawę stanowi rozprawa doktorska, będąca oryginalnym ujęciem pewngo zagadnienia naukowego.
Szczególnym, nietypowym rodzajem doktoratu jest doktorat honoris causa (łac. dla zaszczytu) – najwyższe wyróżnienie uniwersyteckie przyznawane wybitnym naukowcom, ludziom kultury, mężom stanu, itp.
Na zdjęciu: promocja doktorska na Wydziale Filologicznym UJ
Dysputa (z łac. disputare - badać, spierać się) – dyskusja, wymiana poglądów, spór. Na dawnym uniwersytecie dysputy miały charakter obowiązkowych zajęć z udziałem mistrzów i studentów, w trakcie których starano się obronić lub obalić postawioną tezę przy pomocy filozoficznych argumentów. Statuty wydziałów uniwersytetu w Krakowie określały rodzaje odbywanych dysput, w tym disputationes ordinariae, w których brali udział wszyscy członkowie wydziału. Formę dysputy miał m.in. egzamin warunkujący uznanie stopnia przyznanego przez inną uczelnię.
Dysputy cieszyły się dużą popularnością wśród społeczności akademickiej. Uważane były za znakomite ćwiczenie intelektualne, a także stanowiły okazję do wykazania się erudycją, niejednokrotnie nabierając charakteru popisów dialektyki. Straciły na popularności w okresie Oświecenia.
Dziekan (z łac. decanus – dziesiętnik) – wyraz ten tradycyjnie oznaczał osobę sprawującą funkcje kierownicze w różnych instytucjach. W kontekście uniwersyteckim jest to zwierzchnik wydziału, jego pracowników i studentów. Na dawnym Uniwersytecie Jagiellońskim dziekani wybierani byli przez wszystkich mistrzów z danego wydziału na kadencję, która mogła trwać od półrocza do roku. Do kompetencji dziekana należało m.in. przewodniczenie zgromadzeniom wydziałowym, losowanie wykładów obowiązkowych, pilnowanie dyscypliny, pełnienie funkcji administracyjnych. Za czasów zaboru austriackiego i we wczesnym okresie międzywojennym dziekan był przewodniczącym i wykonawcą uchwał rady wydziału. Jego kompetencje znacząco rozszerzyła ustawa z 1933 r. Natomiast od 1951 r. dziekani mianowani byli przez ministrów i w ramach uczelni odpowiadali jedynie przed rektorem.
Obecnie zgodnie ze statutem UJ, dziekan, wybierany przez radę wydziału, podejmuje decyzje „we wszystkich sprawach dotyczących wydziału, z wyjątkiem spraw zastrzeżonych przez ustawę lub statut do kompetencji innych organów."
Na zdjęciu: dziekani wydziałów UJ w trakcie uroczystej inauguracji nowego roku akademickiego
Poniżej dostępne są dwie wcześniejsze części „Alfabetu UJ":
Źródła bibliograficzne:
Kopaliński, W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. pierwsze wydanie w Internecie. Warszawa: De Agostini Polska. http://www.slownik-online.pl/.
Sondel, J. Słownik Historii i Tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas, 2012
Stopka, K., Banach K. A., Dybiec, J. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000
Szymczak, M. (red.) Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995
