"Kolęda Polska! Piękna, wzruszająca, a pełna dostojeństwa, zajmuje wyjątkowe miejsce w historii polskiej kultury. Jest droga każdemu Polakowi. Jej wielka popularność wśród wszystkich warstw społecznych na przestrzeni stuleci sprawiła, że jest ważnym przejawem życia artystycznego" (Jan Węcowski - "Śpiewnik kolędowy", 2005). Tak o kolędzie pisał Jan Węcowski - znawca tej tematyki, muzykolog, kompozytor i autor ośmiu śpiewników kolędowych.
Tradycja śpiewania polskiej kolędy poprzedzona jest adwentem - okresem oczekiwania na radosne święta Narodzenia Pańskiego. W Polsce kolędy śpiewa się od wigilii Bożego Narodzenia 24 grudnia do święta Matki Bożej Gromnicznej 2 lutego. Adwent (łac. adventus) znaczy przyjście, czyli czas przygotowań na nadejście Jezusa. Kolęda (łac. calendae) pierwotnie oznaczała w kalendarzu rzymskim pierwszy dzień każdego miesiąca. W XVI wieku po raz pierwszy kolędą nazywano pieśni o tematyce bożonarodzeniowej, które były śpiewane w kościołach. Natomiast kolędy śpiewane w domach tzw. kolędy domowe określano pastorałkami.
Możemy zadać sobie pytanie, czy i w jakim stopniu środowisko Uniwersytetu Krakowskiego przyczyniło się do powstania kolędy?
Pierwszymi zachowanymi zabytkami kolędowymi są utwory łacińskie Bartłomieja z Jasła (ok. 1360-1407). Był on absolwentem i profesorem dwóch uniwersytetów: w Pradze i w Krakowie. Przyczynił się do odnowienia Uniwersytetu Krakowskiego wraz z rektorem Stanisławem ze Skarbimierza, działając w pracach komisji, która przygotowywała statuty dla uniwersytetu. Z końca XIV wieku pochodzą zachowane rękopisy w Bibliotece Jagiellońskiej czterech kolęd Bartłomieja z Jasła: Buccinemus in hac die, Ab aeterno praeconceptam, Mirans stupet en natura i Gaude mundi incola. Najstarszą kolędą polskiego autora, której zachował się tekst i melodia jest pierwsza z wymienionych kolęd Bartłomieja Buccinemus in hac die - Grajmy w tym dniu. Pieśń składa się z 14 zwrotek i 8 repetycji. W 20 pierwszych strofach autor umieścił imię i pochodzenie w formie akrostychu: Bartholomeus de Jassel.
Natomiast najstarszą znaną nam polską kolędą jest Zdrow bądź krolu anjelski. Autorem tekstu był Jan Szczekna, pochodzący z Czech cysters, spowiednik królowej Jadwigi, profesor Uniwersytetu Krakowskiego od roku 1404/1405. Tekst kolędy pochodzi z kazania Szczekny na Boże Narodzenie. Najprawdopodobniej jej tekst był przetłumaczony z popularnego w polskich źródłach do XVIII wieku utworu łacińskiego Ave rex angelorum. Melodia znajduje się w kancjonale z 1586 roku, w klasztorze sióstr benedyktynek w Staniątkach.
Z pierwszej połowy XV wieku pochodzi do dzisiaj śpiewana kolęda Chrystus się nam narodził, której tekst zawarty jest w rękopiśmiennym kancjonale Jana z Przeworska (1435).
W epoce renesansu kolędy stawały się coraz bardziej popularne. Na ogół były to kompozycje przeznaczone na jeden głos lub czterogłosowy chór. Nadal przypuszcza się, że z oszczędności wydawano tylko teksty, wierząc w zdolności muzyczne i znajomość melodii kolęd przez lud. Teksty kolęd znajdują się m. in. w Kancjonale Biblioteki Czartoryskich (1551) i w Kancjonale Biblioteki Kórnickiej (1551-1555), w którym to jest zapisana znana kolęda Anioł Pasterzom mówił. Zachowały się także zbiory tekstów i melodii w Kancjonałach: Walentego z Brzozowa (1554, 1569), Piotra Artomiusza (1587, 1596) i Jana Seklucjana (1547, 1559). Kilka kolęd pochodzi z Tabulatury Jana z Lublina (1 poł. XVI w.). W tym zbiorze znajduje się słynna pieśń bożonarodzeniowa Dies est laetitiae, którą opracowali znakomici kompozytorzy renesansu: immatrykulowany do Uniwersytetu Krakowskiego w 1538 roku Wacław z Szamotuł w Pieśni o narodzeniu Pańskim i śpiewak kapeli rorantystów na Wawelu Tomasz Szadek w mszy z 1578 roku o tym samym tytule, co kolęda.
Twórcami poezji kolędowej byli wybitni humaniści renesansu: Jan Kochanowski - poeta i jeden z najsławniejszych studentów Uniwersytetu Krakowskiego napisał kolędę Tobie bądź chwała Panie wszego świata (1587) i Marcin Laterna, także studiujący w Krakowie, jezuita, pełniący funkcję kaznodziei wraz z Piotrem Skargą na dworze królewskim Zygmunta III Wazy. Kolęda Laterny O Jezu nasz Zbawicielu (1585) jest przekładem łacińskiego hymnu brewiarzowego Christe Redemptor omnium.
Barok przynosi ogromny rozwój kolęd. Z tego okresu pochodzi pierwszy zbiór polskich kolęd Symfonie anielskie abo Kolęda mieszkańcom ziemskim od muzyki niebieskiej, wdzięcznym okrzykiem na Dzień Narodzenia Pańskiego zaśpiewane, które usłyszane Roku Pańskiego 1630. W Krakowie, drukował Marcin Filipowski Jana Żabczyca - poety i również, jak wcześniej wymienieni twórcy kolęd, studenta Uniwersytetu Krakowskiego. W skład zbioru wchodzą cieszące się popularnością kolędy, takie jak: A wczora z wieczora, Przybieżeli do Betlejem i Tryumfy Króla Niebieskiego. Najbardziej znanymi kolędami z XVII wieku są Lulajże Jezuniu i Jezus malusieńki, które opracował w swoich kompozycjach Fryderyk Chopin. Pierwszą z nich w Scherzu h - moll op. 20, a drugą w Etiudzie cis - moll op. 25 nr 7. Józef Reiss w szkicu historycznym Najpiękniejsza ze wszystkich jest muzyka polska (1946) napisał takie słowa o rodzimej kolędzie: "Kolędy są też muzyką, najbliższą sercu polskiemu. Czyż zacytowaniem kilku taktów kolędy 'Lulajże Jezuniu' nie wyczarował Chopin w Scherzu h - moll nastroju nocy wigilijnej i nie zamknął w nich tego wszystkiego, co stanowi istotę piękna w muzyce polskiej?"
Z XVIII wieku pochodzi kolęda o charakterze marsza Pójdźmy wszyscy do stajenki, Wśród nocnej ciszy, mniej znana kolęda Zjawiło się nam i w rytmie poloneza Bóg się rodzi Franciszka Karpińskiego (Pieśni nabożne, Supraśl 1792), która ze względu na patriotyczną treść miała stać się hymnem narodowym.
Kolęda w XIX wieku mimo zaborów tworzona była przez liczne grono poetów i kompozytorów. Do najpopularniejszych kolęd należą: Mędrcy świata (sł. Stefan Bartkiewicz, mel. Zygmunt Odelgiewicz), Mizerna cicha stajenka (sł. Teofil Lenartowicz, melodię najprawdopodobniej skomponował Jan Gall) i kompozycja anonimowa Gdy się Chrystus rodzi, którą wydał ks. Michał Marcin Mioduszewski w Pastorałkach i kolędach z melodyjami (Kraków 1843).
Rozwój kolędy chóralnej i opracowań instrumentalnych miał miejsce w XX wieku. Powstała pokaźna liczba pieśni kolędowych. Kolędy tworzyli wybitni polscy kompozytorzy: Stanisław Niewiadomski (1859-1936), Feliks Nowowiejski (1877-1946), Witold Lutosławski (1913-1994) i żyjący Andrzej Nikodemowicz, który skomponował około 350 kolęd. Bardzo popularną w XX wieku była nowosądecka kolęda, która powstała przed wojną Nie było miejsca dla Ciebie (1938). Tekst tej kolędy napisał ks. Mateusz Jeż, kapelan księżnej Marceliny z Radziwiłłów Czartoryskiej (pianistki, uczennicy Fryderyka Chopina, zasłużonej mecenas kultury polskiej, działającej w Krakowie w latach 1870-1894), a melodię skomponował ks. Józef Łaś. Śpiewano ją w bolesnym i okrutnym okresie naszej historii, w łagrach i obozach koncentracyjnych.
W XX wieku wydano trzy znaczące śpiewniki kolędowe: Kantyczki z nutami Jana Kaszyckiego (1911 r., 225 kolęd), Największa Kantyczka (1938, 294 kolędy) Józefa Albina Gwoździowskiego i Kolędować Małemu (1992 r., 200 kolęd) Jana Węcowskiego.
W czasach nam współczesnych powstają nadal wyjątkowe kolędy, skłaniające do refleksji nad Nowonarodzonym Dziecięciem. Przykładem może być Kolęda dla wędrowca (2003), której słowa napisała profesor Katarzyna Popiołek - absolwentka i doktor psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Melodię skomponowała reprezentantka młodego pokolenia utalentowanych polskich kompozytorek Klaudia Pasternak.
Kraków zajmuje znaczące miejsce w historii kolędy polskiej, a w szczególności środowisko naukowe Uniwersytetu Krakowskiego. Wychowankowie Uniwersytetu Jagiellońskiego - twórcy polskiej kolędy byli prekursorami i odegrali doniosłą rolę dla rozwoju rodzimej kolędy przez wieki.
Tekst: Dorota Susuł
Projekt Ołtarza Bamberskiego, Wit Stwosz, Norymberga, 1520 r., wł. Muzeum UJ
