Zrozumienie wielu powszechnie używanych na uczelniach terminów, zarówno współczesnych jak i historycznych, często sprawia problemy i to nie tylko wśród ogółu społeczeństwa, ale nawet wewnątrz samej społeczności akademickiej. Cykl popularyzatorski pt. „Alfabet uniwersytecki" ma za zadanie ułatwić czytelnikom zrozumienie „sekretnego" języka akademickiego, w możliwie przystępny sposób wyjaśniając znaczenie wybranych terminów, a także – o ile to możliwe - ich historyczne pochodzenie, niejednokrotnie sięgające pradawnych korzeni europejskich uniwersytetów.
Zapraszamy do lektury trzeciej część cyklu, poświęconej literom E i F
Egzamin (z łac. examen – badanie) – forma sprawdzania osiągnięć i wiedzy studentów z danego przedmiotu lub partii materiału.
Na dawnym uniwersytecie egzaminy znacząco różniły się od dzisiejszych. Nie zdawano ich co semestr, ani co roku, lecz dopiero po zakończeniu pewnego etapu studiów. Przystępowało do nich jedynie niewielu studiujących, co było spowodowane przede wszystkim obawą przed sporymi wydatkami, związanymi m.in. ze zwyczajem fundowania przez zdającego po egzaminie wystawnych uczt oraz z koniecznością uiszczenia przezeń szeregu obowiązkowych opłat. Egzamin doktorski wiązał się z jeszcze większymi wydatkami m.in. ze względu na konieczność zakupu kosztownych insygniów.
Egzaminy na uniwersytecie krakowskim podzielone były na dwie kategorie: egzaminy prywatne oraz publiczne. Pierwsze z nich miały charakter zamknięty. Odbywały się przy udziale kolegium doktorów, przed którym kandydat odpowiadał na szereg pytań. Po zdaniu tej części, mógł on przystąpić do egzaminu publicznego, który polegał na wygłoszeniu przezeń wykładu i wyjaśnieniu określonego problemu naukowego, po czym następowała dyskusja. O zdaniu obu części decydowało głosowanie. Jeśli jego wynik był pomyślny dla kandydata, składał on przysięgę i uzyskiwał promocję na dany stopień naukowy.
Szczegółowy charakter egzaminów różnił się w zależności od wydziału. Nadzór nad ich przebiegiem sprawowali urzędnicy kościelni. Pojawiały się również próby zastrzeżenia sobie tego przywileju przez monarchów, począwszy od Kazimierza Wielkiego, co spotkało się jednak ze zdecydowanym oporem papiestwa.
W czasach zaboru austriackiego pojawił się szereg państwowych regulacji dotyczących egzaminów, wiążących się m.in. z koniecznością zdawania na niektórych kierunkach drobiazgowych sprawdzianów z wiedzy na tematy dotyczące państwa austriackiego, a także ze szczegółowym określeniem dopuszczalnego czasu trwania poszczególnych egzaminów. Z kolei w okresie międzywojennym na części wydziałów obok dotychczasowych egzaminów wprowadzono egzaminy wstępne na studia. W roku 1947 obowiązek ich zdawania objął kandydatów na wszystkie wydziały.
Od 2005 r. podstawą przyjęć na studia jest konkurs świadectw maturalnych.
Extraneus (łac. – zewnętrzny, obcy, l. mn. extranei) – mianem tym określano na dawnym uniwersytecie profesora zewnętrznego, nie będącego członkiem wydziału, zwykle absolwenta innej uczelni. Od osoby takiej wymagano udowodnienia swoich kompetencji w ramach tzw. responsio pro loco – publicznej obrony tezy naukowej. Zwolnieni z tego obowiązku byli nieliczni szczególnie wybitni uczeni, o uznanej renomie międzynarodowej.
W dalszej perspektywie, extranei mieli możliwość dołączenia do wydziału po odbyciu tzw. biennium – dwulecia, stanowiącego rodzaj stażu profesorskiego. Z czasem mogli zostać również przyjęci do kolegium.
Profesorowie zewnętrzni mogli uczestniczyć w wyborach dziekana z biernym oraz czynnym prawem wyborczym, jednak, zgodnie z obowiązującymi wówczas przepisami, sprawowali ten urząd rzadziej niż pozostali uczeni.
Na przełomie XV i XVI w. zagraniczni extranei odegrali na uniwersytecie krakowskim niezwykle doniosłą rolę jako krzewiciele nowych, humanistycznych, prądów myślowych. Do najbardziej znanych z nich należeli Włoch Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem, oraz Niemiec Konrad Celtis.
Na ilustracji - jeden zasłużonych extranei - Filip Buonaccorsi "Kallimach" na nagrobku autorstwa Wita Stwosza. Chromolitografia z: Przezdziecki, A. Rastawiecki, E. Wzory sztuki średniowiecznej i z epoki Odrodzenia po koniec wieku XVII. Serya 1, 1853-1855
Fakultet (z średniowiecznej łaciny: facultas - gałąź wiedzy) – wyraz oznaczający, zwłaszcza dawniej, wydział uczelni wyższej, a także władze i ogół profesorów wydziału. W języku potocznym słowa tego używa się również do określenia dodatkowego kierunku studiów.
Format (bakałarz format, z łac. baccalarius formatus – bakałarz uformowany) – ostatni, po bakałarzu-kursorze i barałarzu-sentencjariuszu, etap studiów teologicznych na dawnym uniwersytecie. Rolą bakałarza-formata było objaśnianie trzeciej i czwartej księgi Sentencji Piotra Lombarda, które stanowiły podstawowy podręcznik teologii katolickiej. Po wywiązaniu się z tego obowiązku, miał on możliwość uzyskania licencjatu, a następnie tytułu mistrza (później doktora) teologii.
Na ilustracji: strona z Sentencji Piotra Lombarda
Poniżej dostępne są wcześniejsze części „Alfabetu Uniwersyteckiego":
Źródła bibliograficzne:
Kopaliński, W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. pierwsze wydanie w Internecie. Warszawa: De Agostini Polska. http://www.slownik-online.pl/.
Sondel, J. Słownik Historii i Tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Universitas, 2012
Stopka, K., Banach K. A., Dybiec, J. Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2000
Szymczak, M. (red.) Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995
