10 kwietnia po zimowej przerwie swoje podwoje otworzył Ogród Botaniczny UJ. Założony w 1783 r. ogród jest najstarszą tego typu instytucją w Polsce. Powstał jako owoc reformy kołłątajowskiej, która w latach 1777 – 1786 odnowiła strukturę uniwersytetu i wprowadziła go w epokę oświecenia. Miejsce słusznie kojarzy się z bogatą kolekcją roślin, ale nie jest to jedyne oblicze tego fascynującego miejsca.

Celem reformy, którą w imieniu Komisji Edukacji Narodowej przeprowadził Hugon Kołłątaj było wprowadzenie do starej uczelni nowoczesnych nauk przyrodniczych oraz nauczania opartego na metodach empirycznych. Ogród powstał jako zakład pomocniczy katedry chemii i historii naturalnej.

Zlokalizowany został na terenach należących pierwotnie do rodziny Czartoryskich, którzy mieli tu swą podmiejską rezydencję (później właścicielami gruntów byli jezuici, a po kasacji zakonu Akademia Krakowska). W miejscu tym istniał wcześniej renesansowy park oraz wybudowany ok. 1600 roku pałacyk, tzw. villa suburbana.

Na niewielkiej powierzchni (ok. 2,4 hektara) sprowadzony z Wiednia ogrodnik Franciszek Kajzer  zaprojektował barokowy park typu francuskiego, z regularnym układem kwater otoczonych szpalerami strzyżonego grabu. W nowo powstałym ogrodzie posadzono kolekcje roślin leczniczych oraz ozdobnych. W przebudowanym w roku 1792 pałacyku swą siedzibę znalazło Obserwatorium Astronomiczne, założone przez matematyka i astronoma prof. Jana Śniadeckiego. Gmach swój obecny wygląd uzyskał w roku 1859, a od 1963 roku nosi miano Collegium Śniadeckiego.

W roku 1787 na terenie ogrodu wzniesiono dwie pierwsze szklarnie. Pieniądze na tę inwestycję wyłożył bp Michał Poniatowski, prymas Polski i brat króla Stanisława, który żywo interesował się rozwojem ogrodu i obserwatorium.

W 1882 r. wybudowano palmiarnię istniejącą do 1969 r. W 1966 r. oddano do użytku palmiarnię "Jubileuszową" wraz z zespołem szklarni tropikalnych. Z 1954 r. pochodzi "Holenderka"  - niska cieplarnia zawierająca m.in. zbiory storczyków.

Do dni dzisiejszego w ogrodzie istnieje sadzawka (pozostałość po przepływającym do XVII w. przez te tereny Prądniku), na której w 1856 r. usypano sztuczną wyspę.

Obecnie w ogrodzie można podziwiać około 5 tysięcy gatunków roślin, w tym prawie tysiąc drzew i krzewów, a także ciekawe okazy kaktusów, orchidei, storczyków w szklarni tropikalnej, palmiarni i alpinarium. Rośnie tu m.in. 200-letni dąb szypułkowy, ponad 100-letni cypryśnik czy ginące sagowce. Bardzo interesująca jest także kolekcja roślin mięsożernych (rosiczki, dzbaneczniki, tłustosze).

Eksperyment z banią

Ogród zapisał się też w dziejach polskiej żeglugi powietrznej. 1 kwietnia 1784 roku, kilkanaście miesięcy po pierwszym w świecie eksperymencie z lotem balonem, wykonanym przez braci Montgolfier, czterej profesorowie Szkoły Głównej Koronnej w Krakowie - Jan Śniadecki, Jan Jaśkiewicz, Jan Szaster i Franciszek Scheidt, dokonali udanej próby, zakończonej wzniesieniem "bani powietrznej". Wykonana z grubego papieru bania, wypełniona ciepłym powietrzem wystartowała z terenu Ogrodu Botanicznego, wzniosła się na wysokość niemal 4 tysięcy metrów i unosiła się nad Krakowem przez około 30 minut. Obwód balonu wynosił 83 stopy i 7 cali. U dołu znajdował się otwór obity blachą i wyklejony płótnem, który napełniono ogrzanym powietrzem. Pod obiciem otworu przymocowano haki służące do zawieszenia paleniska. Cała konstrukcja ważyła 150 funtów, czyli około 60 kilogramów. Wzlot balonu był nie lada sensacją dla mieszkańców, jego lot widać było z Wieliczki, a także innych miejsc spoza Krakowa.

Bajkonur zdekonspirowany

W piątek 4 października 1957 Związek Radziecki wystrzelił na orbitę okołoziemską sputnika – pierwszego sztucznego satelitę Ziemi. Sputnik krążył na wysokości 900 km z prędkością ok. 800 metrów na sekundę. W różnych miejscach ZSRR prowadzone były obserwacje toru lotu satelity, a radioamatorzy na całym świecie odbierali nadawane przez niego sygnały. Dane te zbierał pracujący w Obserwatorium Astronomicznym UJ (mieszczącym się wówczas w pałacyku na terenie Ogrodu Botanicznego) astronom z UJ prof. Kazimierz Kordylewski i miejsca te oznaczał kolorowymi kropkami na globusie. Posługując się metodą kalkową, której był wynalazcą (szybka metoda graficzna wyznaczania momentu minimum gwiazd zmiennych) dokładnie wyliczył orbitę sputnika, moment kiedy będzie widoczny nad Krakowem, a także zlokalizował miejsce wystrzelenia rakiety, która wyniosła satelitę - ściśle tajny kosmodrom Bajkonur.

Dokładny czas podaje Kraków

Obserwatorium Astronomiczne funkcjonowało na terenie Ogrodu Botanicznego do lat 60. XX wieku, kiedy to przeniesione zostało do fortu „Skała". Przy ul. Kopernika 27 prowadzono obserwacje komet, zaćmień Słońca i Księżyca, gwiazdy zmienne oraz badano mechanikę ruchu ciał niebieskich w Układzie Słonecznym. W 1838 roku obserwatorium rozpoczęło nadawanie sygnału czasu. Jak pisał Franciszek Karliński (dyrektor obserwatorium w latach 1862-1902): „Od dnia 19 lutego 1838 r. poczęto regulować zegary miejskie według znaku południa chorągwią z galeryi Obserwatorium stróżowi na wieży maryackiej godziny wybijającemu dawanego".

12 lutego 1946 r obserwatorium w Ogrodzie Botanicznym przejęło od zniszczonego w czasie wojny Obserwatorium Warszawskiego obowiązek nadawania na antenie Polskiego Radia o godz. 12.00 sygnału czasu. Dokładny czas krakowskie obserwatorium podawało do połowy lat 60.

zdjęcia:

• Ogród Botaniczny UJ w roku 1912, fotograf nieznany, MHK Kraków
• Wnętrze cieplarni Ogrodu Botanicznego UJ z roślinami podzwrotnikowymi, lata 1927-1928 , "Dziesięciolecie Polski Odrodzonej - księga pamiątkowa 1918-1928 wydawnictwo i nakład Ilustrowanego Kuryera Codziennego , Światowida Na Szerokim Świecie Kraków - Warszawa 1928", fotopolska.eu
• Opisanie Doświadczenia Czynionego z Banią Powietrzną w Krakowie Dnia 1. Kwietnia Roku 1784. puszczoną z Ogrodu Botanicznego na Wesołey - Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa
• Sputnik, domena publiczna
• Noc Ogrodów 2015, fot. Anna Wojnar

źródła

• "Alma Mater" nr 158, 2013
• "Krakowski astronom śledził sputnik", "Gazeta Krakowska" 5 października 2007
• "50 lat sygnałów czasu w polskim radiu", www.urania.edu.pl/urania/u10_1978-a3.html